Το δικαιοκρατικό έλλειμμα ως αναπτυξιακή τροχοπέδη – άρθρο μου στην Ναυτεμπορική

Στεκόμαστε σήμερα σε μια κρίσιμη περίοδο, κατά την οποία ο παγκόσμιος ανταγωνισμός εντείνεται, οι τεχνολογικές επαναστάσεις επαναπροσδιορίζουν τα παραγωγικά πρότυπα και τα οικονομικά δεδομένα, και η απαίτηση για σταθερό, βιώσιμο και δίκαιο αναπτυξιακό υπόδειγμα είναι πιο επιτακτική από ποτέ.

Σε αυτή τη συνθήκη, το ζήτημα που επέλεξα να αναδείξω είναι πρακτικό, επίκαιρο και βαθιά πολιτικό: το δικαιοκρατικό έλλειμμα ως παράγοντας αναπτυξιακής οπισθοδρόμησης.

Στο παγκόσμιο περιβάλλον του 21ου αιώνα, η ισχύς και η προοπτική προόδου των κρατών δεν προκύπτει μόνο από το μέγεθος της οικονομίας τους, από τα αποθέματα φυσικών πόρων ή την τεχνολογική τους πρόοδο. Προκύπτει ιδίως από την ποιότητα, την αξιοπιστία, και τη λειτουργικότητα των θεσμών τους.

Σήμερα, το μεγάλο στοίχημα είναι να γίνει κατανοητό ότι το κράτος δικαίου δεν είναι απλό οργανωτικό συμπλήρωμα της δημοκρατίας, αλλά ο ίδιος ο μηχανισμός που επιτρέπει στις δημοκρατίες να παράγουν ανάπτυξη, ευημερία, και κοινωνική εμπιστοσύνη. Πρόκειται για μια σχέση αιτίου–αιτιατού που έχει τεκμηριωθεί από την οικονομική επιστήμη, την πολιτική θεωρία και την κοινωνιολογία, και επιβεβαιώνεται συνεχώς από τα πραγματικά παραδείγματα χωρών που ευημερούν ή βραδυπορούν.

1. Τι εννοούμε όταν λέμε «δικαιοκρατικό έλλειμμα»;

Το δικαιοκρατικό έλλειμμα δεν αφορά αποκλειστικά την απονομή δικαιοσύνης ή την ποιότητα της νομοθεσίας. Περιγράφει το σύνολο των αδυναμιών ενός κράτους να λειτουργεί με:

• θεσμική σταθερότητα,
• προβλεψιμότητα,
• αξιοκρατία,
• διαφάνεια,
• λογοδοσία,
• ίση μεταχείριση και πρόσβαση,
• αποτελεσματική προστασία των ατομικών, κοινωνικών, και περιουσιακών δικαιωμάτων.

Στην επιστήμη, είναι χαρακτηριστικό το προγνωστικό μοτίβο για τα κράτη με χαμηλές επιδόσεις στο κράτος δικαίου και για τις κοινωνίες που στερούνται ισχυρών και αξιόπιστων θεσμών, και συμπυκνώνεται στο εξής: «οι κοινωνίες αυτές εγκλωβίζονται σε φαύλους κύκλους φτώχειας και στασιμότητας, επειδή δεν μπορούν να καλλιεργήσουν μακροπρόθεσμη εμπιστοσύνη, ασφαλές περιβάλλον δραστηριοποίησης, καινοτομία ή επενδυτικό ενδιαφέρον.»

Πάνω σε αυτή την παρατήρηση οικοδομείται ένα κρίσιμο συμπέρασμα: όταν το κράτος δικαίου αδυνατεί, η ανάπτυξη παγώνει. Τα κράτη που αποτυγχάνουν δεν καταρρέουν λόγω έλλειψης πόρων, αλλά λόγω αποτυχίας των θεσμών τους, η οποία παγιδεύει την κοινωνία σε έναν κύκλο στασιμότητας ή και οπισθοδρόμησης.

2. Πώς το δικαιοκρατικό έλλειμμα «φρενάρει» την ανάπτυξη

Ας δούμε συγκεκριμένα πώς λειτουργεί αυτή η σχέση:

Α) Αποθαρρύνονται οι επενδύσεις και η υγιής επιχειρηματικότητα

Οι επιχειρήσεις, οι αυταπασχολούμενοι, και οι εργαζόμενοι χρειάζονται σταθερό, λογικό, και αξιόπιστο περιβάλλον. Χρειάζεται να γνωρίζουν ότι οι συμβάσεις θα τηρηθούν, ότι οι κανόνες δεν θα αλλάξουν ξαφνικά, ότι η επίλυση διαφορών δεν θα πάρει χρόνια, κι ότι οι νόμοι τηρούνται από όλους. Οικονομική ανάπτυξη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς θεσμούς που μειώνουν την αβεβαιότητα και το κόστος των συναλλαγών. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που στην παγκόσμια βιβλιογραφία αυτοί ακριβώς οι θεσμοί αποκαλούνται “αθέατοι κινητήρες” της ανάπτυξης.

Σε περιβάλλον θεσμικής ασάφειας, ο επιχειρηματικός κίνδυνος αυξάνεται και το υγιές κεφάλαιο αναζητά άλλα λιμάνια. Και σα να μην έφτανε αυτό, το «διπλό κακό» σε τέτοιες περιπτώσεις είναι ότι αυτό το κενό που αφήνει η υγιής οικονομική δραστηριότητα το αναπληρώνει το παρασιτικό, κρατικοδίαιτο, διαπλεκόμενο κεφάλαιο.

Β) Η γραφειοκρατία και η ευνοιοκρατία «πνίγουν» την παραγωγικότητα

Η υπέρμετρη γραφειοκρατία δεν είναι απλώς μια έκφανση της διοικητικής δυσλειτουργίας. Είναι συστημικό σύμπτωμα αδυναμίας κράτους δικαίου.

Ο Μαξ Βέμπερ επεσήμανε ότι ο ορθολογικά οργανωμένος κρατικός μηχανισμός αποτελεί προϋπόθεση ανάπτυξης. Όταν, όμως, οι αποφάσεις λαμβάνονται με αδιαφάνεια, όταν ο πολίτης πρέπει “να ξέρει κάποιον” για να προχωρήσει μια υπόθεση, τότε το κόστος συναλλαγής μεγαλώνει και η ανταγωνιστικότητα καταρρέει.

Χωρίς ορθολογική, απρόσωπη, και λειτουργική διοίκηση δεν μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη. Ο επιχειρηματίας κι ο αργαζόμενος αποθαρρύνονται, οι πολίτες ταλαιπωρούνται, οι επενδύσεις και η παραγωγικότητα καταρρέει.

Γ) Διαφθορά: ένας βαρύς αόρατος φόρος

Εκτός από τις καταγεγραμμένες καταστροφικές συνέπειες της διαφθοράς σε άλλα πεδία της κοινωνικής αλληλεπίδρασης, η διαφθορά λειτουργεί σαν ένας κρυφός, ανεπίσημος φόρος, που δεν αποτυπώνεται σε κανέναν προϋπολογισμό, αλλά τον πληρώνουμε όλοι, καθημερινά.

Η διαφθορά αυξάνει το κόστος των έργων, μειώνει τις δημόσιες επενδύσεις, υποβαθμίζει την ποιότητα των έργων, και ενισχύει δραστηριότητες χαμηλής προστιθέμενης αξίας. Στρεβλώνει τον υγιή ανταγωνισμό, εκτροχιάζει τις προτεραιότητες της πολιτείας, και επιβραδύνει την οικονομική μεγέθυνση. Κάθε ευρώ που κατευθύνεται σε μια αδιαφανή διαδικασία αντί σε υποδομές, παιδεία και έρευνα, αφαιρεί πολλές μονάδες ανάπτυξης από το μέλλον.

Σε τέτοια περιβάλλοντα, οι επενδύσεις στρέφονται όχι προς τις παραγωγικές δραστηριότητες αλλά προς εκείνες που προσφέρουν “πολιτικές προσόδους”, ένα φαινόμενο που γεννά στασιμότητα και ανισότητες.

Δ) Αδικία και κοινωνική καχυποψία

Χωρίς κράτος δικαίου, δεν υπάρχει εμπιστοσύνη. Και χωρίς εμπιστοσύνη, δεν αναπτύσσεται κοινωνική συνεργασία.

Ο νομπελίστας Αμάρτια Σεν μας λέει ότι η ανάπτυξη είναι, πάνω απ’ όλα, «διεύρυνση ελευθεριών».

Όταν οι πολίτες νιώθουν ότι το σύστημα είναι άδικο και οι ελευθερίες τους υπονομεύονται, τότε η κοινωνία πολώνεται, η συνεργασία περιορίζεται, και τελικά εξαφανίζεται το κοινωνικό κεφάλαιο, δηλαδή το σύνολο των σχέσεων εμπιστοσύνης που επιτρέπουν την παραγωγική συνεργασία σε μια κοινωνία. Τα δικαιώματα, η δικαιοσύνη, και η ισότητα των ευκαιριών δεν είναι ηθικές πολυτέλειες, αλλά πυρηνικά συστατικά της ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας.

3. Οι μακροπρόθεσμες αναπτυξιακές συνέπειες του δικαιοκρατικού ελλείμματος

Α) Μείωση εθνικής ανταγωνιστικότητας

Όσο μια χώρα υστερεί θεσμικά, τόσο οι επιχειρήσεις της υστερούν σε παραγωγικότητα. Οι επενδυτές ζητούν επαχθέστερες κρατικές εγγυήσεις ως «ασφάλιστρο κινδύνου», ή απομακρύνονται εντελώς. Η διόγκωση του λεγόμενου “θεσμικού ρίσκου” αποτρέπει σοβαρές επενδύσεις, ιδίως σε τομείς που απαιτούν ορίζοντα δεκαετιών, όπως η ενέργεια, οι υποδομές ή η τεχνολογία.

Β) Εγκλωβισμός σε χαμηλή προστιθέμενη αξία

Οι οικονομίες με αδύναμους θεσμούς καταλήγουν να εξειδικεύονται σε δραστηριότητες χαμηλής τεχνολογίας, χαμηλών δεξιοτήτων, και χαμηλού κόστους εργασίας, γιατί οι καινοτόμες επιχειρήσεις απαιτούν ισονομία, αποτελεσματική ένδικη προστασία, σταθερότητα κανόνων, και καθαρό επιχειρηματικό τοπίο.

Γ) Braindrain

Οι πιο ικανοί νέοι, οι επιστήμονες και οι επιχειρηματίες αναζητούν χώρες όπου οι κανόνες είναι σαφείς, οι ευκαιρίες ίσες, και ο κόπος τους ανταμείβεται. Όταν η αδικία, η αδιαφάνεια ή η αναξιοκρατία κυριαρχούν, δημιουργείται ένα “αναπτυξιακό έλλειμμα ταλέντου”, που υποσκάπτει το μέλλον. Όταν τέτοιοι άνθρωποι φεύγουν, μια χώρα χάνει -τις συντριπτικά περισσότερες φορές ανεπιστρεπτί- το πιο σπάνιο κι απαραίτητο συστατικό της ανάπτυξης: ανθρώπινο κεφάλαιο υψηλής ποιότητας. Τα στοιχεία για την κινητικότητα δεξιοτήτων είναι αμείλικτα: οι ταλαντούχοι νέοι επιλέγουν χώρες με καλύτερους θεσμούς και περισσότερη αξιοκρατία.

Στο σύνολό τους, οι χώρες που ταλαιπωρούνται δικαιοκρατικά εμφανίζουν υψηλότερα επίπεδα ανεργίας, μεγαλύτερη οικονομική ανισότητα, και χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης στους θεσμούς.

4. Παραδείγματα χωρών: η έμπρακτη απόδειξη

Χώρες με σοβαρό δικαιοκρατικό έλλειμμα

Α) Ευρώπη

Σε αρκετά κράτη -μεταξύ των οποίων δυστυχώς συγκαταλέγεται η πατρίδας μας- η ανεπαρκής ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, η εκτεταμένη διαφθορά και η πολιτική παρέμβαση στους θεσμούς έχουν κρατήσει τις οικονομίες σε χαμηλούς ρυθμούς ανάπτυξης, παρά τα σημαντικά φυσικά και ανθρώπινά τους αποθέματα.

Η έλλειψη εμπιστοσύνης αποθάρρυνε τη δημιουργία δυναμικών επιχειρήσεων και εμπόδισε τη μακροπρόθεσμη προσέλκυση επενδύσεων.

Β) Λατινική Αμερική

Σε αρκετές χώρες της περιοχής, η αστάθεια των θεσμών, οι πελατειακές πρακτικές και η αδύναμη επιβολή του νόμου οδήγησαν σε χρόνια οικονομική στασιμότητα. Οι κοινωνίες αυτές παγιδεύτηκαν σε έναν κύκλο χαμηλής παραγωγικότητας και υψηλής ανισότητας.

Γ) Αφρική

Σε αρκετές χώρες της Αφρικής, η έλλειψη προστασίας ιδιοκτησίας, η αναποτελεσματική δικαιοσύνη και η διαφθορά εμπόδισαν σημαντικά την αξιοποίηση φυσικών πόρων. Παρά τις τεράστιες δυνατότητες, η αναπτυξιακή απόδοση παραμένει χαμηλή, αποδεικνύοντας ότι οι θεσμοί είναι πιο σημαντικοί από τους πόρους.

Χώρες με ισχυρό κράτος δικαίου

Α) Σκανδιναβικές χώρες

Χώρες όπως η Σουηδία, η Δανία και η Φινλανδία αποτελούν διεθνή παραδείγματα σταθερής θεσμικής οργάνωσης. Εκεί η διαφάνεια είναι υψηλή, η δικαιοσύνη είναι ταχεία και ανεξάρτητη, η διοίκηση λειτουργεί με αξιοκρατία, και η εμπιστοσύνη στους θεσμούς είναι εξαιρετικά υψηλή.

Αποτέλεσμα;

Οικονομίες υψηλής καινοτομίας, χαμηλά επίπεδα διαφθοράς, υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα και ισχυρό κοινωνικό κράτος.

Β) Κάτω Χώρες και Βορειοδυτική Ευρώπη

Η Ολλανδία, η Γερμανία, το Βέλγιο, το Λουξεμβούργο, και η Ελβετία έχουν θεσμικά οικοσυστήματα που λειτουργούν με εντυπωσιακή προβλεψιμότητα. Η δικαιοσύνη είναι αποτελεσματική, η διοίκηση λειτουργεί, η επιχειρηματική δραστηριότητα αναπτύσσεται με ασφάλεια, η οικονομία προφυλάσσεται, και το εισόδημα των πολιτών θωρακίζεται.

Γ) Ασιατικές οικονομίες

Χώρες όπως η Σιγκαπούρη και η Νότια Κορέα έχτισαν την αναπτυξιακή τους επιτυχία όχι μόνο με τεχνολογία, αλλά με θεσμική συνέπεια, αυστηρή τήρηση κανόνων και ανένδοτο στη διαφθορά.

Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν ξεκάθαρα ότι οι θεσμοί δεν είναι θεωρητική υποσημείωση. Είναι θεμέλιο της ευημερίας. Οι μεγάλες διεθνείς μελέτες ομονοούν: η οικονομική ευημερία συνδέεται σχεδόν γραμμικά με τη θεσμική ποιότητα. Οι χώρες που βαθμολογούνται ψηλά στο κράτος δικαίου, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, έχουν υψηλό κατά κεφαλήν εισόδημα, ισχυρό κοινωνικό κράτος και αποτελεσματική δημόσια διοίκηση.

5. Το αναπτυξιακό μοντέλο του μέλλοντος: Θεσμική ποιότητα & Καινοτομία

Για να αντιμετωπίσουμε το δικαιοκρατικό έλλειμμα, δεν μας αρκεί πλέον ένα συνεκτικό, υπερκομματικό, και μακρόπνοο σχέδιο. Δεν μας αρκούν πλέον αφηρημένες συνθηματολογίες με συγκινησιακή φόρτιση και ανύπαρκτο περιεχόμενο. Χρειάζεται να υπηρετηθεί διαγενεακά μια «εθνική γραμμή ανθεκτικότητας και σωτηρίας», με τα εξής χαρακτηριστικά:

Α) Ανεξάρτητη, γρήγορη, και ψηφιοποιημένη δικαιοσύνη, με επιμόρφωση, ισχυρές θεσμικές εγγυήσεις, και αντικειμενική αξιολόγηση του έργου της με δείκτες αποδοτικότητας, όπως εισηγείται η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Αποτελεσματικότητα της Δικαιοσύνης (CEPEJ – ΣΕΠΕΤΖ).

Β) Καθιέρωση σταθερού κανονιστικού πλαισίου, με αυστηρή τήρηση των αρχών της καλής νομοθέτησης, με περιορισμό της νομοθετικής πολυπλοκότητας, και συνεχή κωδικοποίηση. Εποπτεία της αποτελεσματικότητας των νόμων στα πρότυπα της αξιολόγησης συνεπειών ρύθμισης του Ηνωμένου Βασιλείου και του Καναδά, ώστε κάθε νόμος να αξιολογείται ως προς το κόστος, τον αντίκτυπο, και το εύρος επίτευξης του επιδιωκόμενου σκοπού.

Γ) Απόλυτη διαφάνεια στις δημόσιες δαπάνες και προμήθειες, με ανοικτά δεδομένα και συνεχή έλεγχο.

Δ) Αξιοκρατία στη δημόσια διοίκηση, τόσο στις διαδικασίες επιλογής όσο και σε όλα τα στάδια της υπηρεσιακής εξέλιξης.

Ε) Εθνική στρατηγική κατά της διαφθοράς, όχι μόνο ως τιμωρητικός μηχανισμός, αλλά ως θεμέλιο ανάπτυξης και δημοκρατίας. Εντονότερη προστασία πληροφοριοδοτών, ανεξάρτητες αρχές με πραγματικές εξουσίες ελέγχου, εκπαίδευση σε ζητήματα θεσμικής ακεραιότητας, συστήματα έγκαιρης ανίχνευσης και αποτελεσματικής ανάκτησης.

ΣΤ) Αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών και των εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης στον σχεδιασμό και την υλοποίηση στιβαρών προγνωστικών και διορθωτικών εργαλείων, αδιάβλητων διαδικασιών, καιπρωτοκόλλων ομαλής λειτουργίας των κρατικών υπηρεσιών.

Ζ) Ριζική αναμόρφωση του συστήματος επιλογής της ηγεσίας της δικαιοσύνης από πολιτικά όργανα και του καθεστώτος ποινικής ευθύνης των μελών της κυβέρνησης. Οι απαράδεκτες κι επικίνδυνες σχέσεις αλληλεξάρτησης πολιτικών και δικαστικών κύκλων στην Ελλάδα, οι εκδικητικές πολιτικές διώξεις, αλλά και η ασυλία που διαχρονικά χαρίζει η κοινοβουλευτική πλειοψηφία σε εγκληματίες κυβερνητικούς έχουν κυριολεκτικά εξευτελίσει τη χώρα, εντός κι εκτός της επικράτειας. Και δεν πρόκειται ποτέ να πάψει αυτός ο εξευτελισμός όσο το ρυθμιστικό πλαίσιο παραμένει ως έχει. Χρειαζόμαστε μια αποφασιστική και άμεση μεταρρύθμιση και στα δύο πεδία, με αποκαθήλωση της παντοδυναμίας του κυβερνώντος κόμματος από τις σχετικές διαδικασίες, και με ευρεία αποσύνδεση των διαδικασιών αυτών από το (μικρο)πολιτικό παίγνιο.

6. Επίλογος

Η τεχνολογία, η πράσινη μετάβαση, η ψηφιοποίηση, η τεχνητή νοημοσύνη, έχουν τεράστιες δυνατότητες. Αλλά χωρίς θεσμικό πλαίσιο που να τα υποστηρίζει, μένουν αναξιοποίητα και γίνονται επικίνδυνα.

Το μέλλον θα ανήκει στις χώρες που έχουν ισχυρούς, ανεξάρτητους θεσμούς, διαθέτουν ψηφιακή, γρήγορη και δίκαιη διοίκηση, προστατεύουν τα δικαιώματα και τις επενδύσεις, καλλιεργούν αξιοκρατία και εμπιστοσύνη, και ενθαρρύνουν μια οικονομία βασισμένη στη γνώση και την καινοτομία.

Και αυτό σημαίνει ότι το πρώτο βήμα για την ανάπτυξη δεν είναι κάποιο οικονομικό μέτρο,
αλλά μια θεσμική επιλογή.

Το κράτος δικαίου δεν είναι αφηρημένη έννοια, ούτε συνταγματική διατύπωση που υπάρχει για να κοσμεί τον νομικό μας πολιτισμό. Είναι η «αόρατη υποδομή» της οικονομίας και της κοινωνίας. Είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της ανάπτυξης, της κοινωνικής συνοχής και της δημοκρατικής ωριμότητας.

Το δικαιοκρατικό έλλειμμα δεν είναι απλώς θεσμικό ελάττωμα. Είναι το κατεξοχήν αναπτυξιακό βαρίδι. Και το κράτος δικαίου είναι το αναπτυξιακό μας διαβατήριο.

Αν θέλουμε μια χώρα που να παράγει πλούτο, ευκαιρίες και προοπτική, τότε πρέπει πρώτα να χτίσουμε μια χώρα που παράγει εμπιστοσύνη. Και αυτή η εμπιστοσύνη γεννιέται μόνο εκεί όπου υπάρχει πραγματικό, ουσιαστικό και αδιαπραγμάτευτο κράτος δικαίου.

Αν θέλουμε μια χώρα που να κοιτάζει μπροστά, με αυτοπεποίθηση, με δημιουργικότητα, με πραγματική κοινωνική δικαιοσύνη, τότε έχουμε χρέος να ενισχύσουμε το κράτος δικαίου σε όλα τα επίπεδα. Στους θεσμούς μας, στη διοίκησή μας, στην οικονομία μας, στην καθημερινότητά μας.

Η ανάπτυξη ξεκινά από εκεί όπου υπάρχει εμπιστοσύνη. Και η εμπιστοσύνη χτίζεται όταν το κράτος λειτουργεί με δικαιοσύνη, συνέπεια και αξιοκρατία.

Γι’ αυτό ακριβώς το κράτος δικαίου είναι η πραγματική μεταρρύθμιση και η πολυτιμότερη εθνική επένδυση.

* ο Κώστας Αρβανίτης είναι ο εισηγητής της έκθεσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το Κράτος Δικαίου του 2025

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην Ναυτεμπορική https://www.naftemporiki.gr/opinion/2038136/to-dikaiokratiko-elleima-os-anaptyxiaki-trochopedi/